1. Εισαγωγή
Η προσπάθεια ερμηνείας της θριαμβευτικής επανεκλογής του Τραμπ μετά την ήττα του το 2020 και παρά τις δικαστικές καταδίκες είχε συνέπεια να γραφτεί σε παγκόσμιο επίπεδο αμέτρητος αριθμός άρθρων ή να διεξαχθούν ατέρμονες συζητήσεις στο ραδιόφωνο και στην τηλεόραση. Από τους περισσότερους θεωρήθηκε ως αδιανόητο. Σε ελάχιστες περιπτώσεις όμως προσεγγίστηκε το πραγματικό αίτιο της ανόδου του, το οποίο είναι η αλλαγή της δυτικής κοινωνίας, ιδιαίτερα μετά το 1990.
Θα δειχθεί στα επόμενα ότι η αλλαγή παραδείγματος, όπως το εννοούσε ο Kuhn, αιτιολογεί τους λόγους επανάκαμψης.
2. Οι δυο απόψεις περί δημοκρατίας
Η μία διαφέρει από την άλλη ανάλογα με το είδος των εκλογέων. Η πρώτη αντίληψη, υποστηριζόμενη από όλους σχεδόν τους αρχαίους Έλληνες διανοητές (ιστορικούς, φιλοσόφους, ρήτορες), διατηρήθηκε εν ισχύι από τη μεταρρύθμιση του Σόλωνος (594/2) μέχρι τη Σαλαμίνα (480). Η δεύτερη από τη μεταρρύθμιση του Εφιάλτη (462) μέχρι τη Χαιρώνεια (338). Επανήλθε η συζήτηση στη σύγχρονη εποχή και η πρώτη διατηρήθηκε στη Βρετανία μέχρι το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου (1918), ενώ ακολούθως επικράτησε η δεύτερη, η οποία ισχύει μέχρι σήμερα.
Η πρώτη ή κλασική συσχέτισε το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι με την ιδιοκτησία της γης. Από τις τέσσερις τάξεις που δημιούργησε ο Σόλων (πεντακοσιομέδιμνοι, τριακοσιομέδιμνοι, διακοσιομέδιμνοι, θήτες) οι τρεις πρώτες κάλυπταν αυτήν την προϋπόθεση. Αποτελούσε ένα πολίτευμα για το οποίο αισθανόταν υπερήφανος ο Αισχύλος και αναπολούσε ο Αριστοφάνης το 400. Ένας εξωτερικός παράγων, η περσική εισβολή, απετέλεσε την αιτία, ή πιθανόν τον επιταχυντή, να τροποποιηθεί ουσιωδώς το σύστημα και να επικρατήσει η δεύτερη θέση, που υπεστήριζε: όλοι έχουν τα ίδια δικαιώματα.
Τα νικηφόρα ναυλοχούντα πληρώματα, που απέκρουσαν τους Μήδους και ακολούθως επέβαλαν την αθηναϊκή ηγεμονία, στρατολογούνταν κυρίως από την τετάρτη τάξη. Όθεν απέκτησαν πλήρη δικαιώματα. Το πολίτευμα για την ελληνική σκέψη από τον Σωκράτη και μετά κρίθηκε ως παραφθορά της δημοκρατίας και ονομάσθηκε οχλοκρατία. Για τον μετριοπαθή Θουκυδίδη το πολίτευμα των τετρακοσίων (411) εφαίνετο το καλύτερο· για τους Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Ξενοφώντα κ.λπ. το αθηναϊκό καθεστώς μόνο τη χλεύη άξιζε.
3. Το δυτικό παράδειγμα (κυριαρχία της αγοράς και κοινοβουλευτισμός)
Στη Βρετανία, όπου οι εξελίξεις κατεγράφησαν σαφέστερα από την υπόλοιπη Δύση, μετά τη νορμανδική κατάκτηση (1066) οι ευγενείς σε λιγότερο από ενάμιση αιώνα θα περιορίσουν τα δικαιώματα του βασιλιά (Magna Carta, 1215). Τέσσερις αιώνες αργότερα θα είναι σε θέση να τον αποκεφαλίζουν (1649) καταργώντας τη βασιλεία. Μετά την επαναφορά της ελέγχουν σε ολοένα και εντονότερο ρυθμό την κυβέρνηση (από το 1689 και εντεύθεν). Το κοινοβουλευτικό καθεστώς θα καθιερωθεί.
Ωστόσο, μαθαίνοντας από την ελληνική εμπειρία, δικαιώματα πολιτικά απολάμβαναν λίγοι. Ο αριθμός τους συνεχώς διευρύνετο και λόγω της ανόδου του εμπορικού καπιταλισμού, στις προσόδους εκ της γης προστίθενται και εκείνες από επιχειρηματική δράση. Κατά τον 19ο αιώνα συμπεριελήφθησαν και τα εισοδήματα από εξηρτημένη εργασία (μισθοί) που κυμαίνονταν από ένα επίπεδο και άνω. Η γιγάντωση της εργατικής τάξης, λόγω της βιομηχανικής επανάστασης, θα πιέσει για διεύρυνση. Ένα εξωτερικό γεγονός, ο Πρώτος Παγκόσμιος, θα γενικεύσει το δικαίωμα και θα επικρατήσει η δεύτερη αντίληψη: Άπαντες είναι εκλόγιμοι (1918).
Οι φόβοι των συντηρητικών ότι οι όχλοι είναι δυνατόν να παρασυρθούν επαληθεύτηκαν εν μέρει με την άνοδο των ολοκληρωτικών καθεστώτων (Ιταλία, Γερμανία κ.λπ.). Το New Deal στις ΗΠΑ και η σταδιακή οικοδόμηση του κράτους πρόνοιας στην Ευρώπη υπήρξαν οι συνέπειες αυτής της αμυντικής πολιτικής (και λόγω της επικράτησης της Οκτωβριανής Επανάστασης). Ο Τσώρτσιλ, νικητής του πολέμου, θα σαρωθεί στις εκλογές πριν ολοκληρωθεί η σύναψη της ειρήνης (1945), από την εργατική παλίρροια.
Οι νικηφόρες ΗΠΑ και η Δυτική Ευρώπη επέβαλαν την GATT αρχικά και τον ΠΟΕ (1995) αργότερα. Οι μηχανισμοί του διεθνούς εμπορίου μόνον στη φαντασία των φιλελεύθερων οικονομολόγων συνιστούν εξισορροπητικό μηχανισμό. Η Δύση παράγει προϊόντα μεταποίησης, ενώ ο Τρίτος Κόσμος αγροτικά προϊόντα, τουτέστιν ακατέργαστα και πρώτες ύλες. Οι τιμές στην πρώτη για μια πληθώρα λόγων (από τη βελτίωση των μισθών μέχρι τα κέρδη) ανέρχονται ταχύτερα. Το αποτέλεσμα είναι ο δυτικός κόσμος, από την άρχουσα τάξη μέχρι τους εργάτες, να πιστεύει ότι η άνοδος του επιπέδου ζωής προέρχεται αποκλειστικά από την ύψωση της παραγωγικότητας της εργασίας, τη συσσώρευση κεφαλαίου και να μην αποδέχεται τον ρόλο του εμπορίου, δηλαδή τη μεταφορά πλούτου από τις φτωχές στις πλούσιες χώρες.
4. Η παρακμή του δυτικού υποδείγματος (προς τον απομονωτισμό, τον αυταρχισμό)
Η κάμψη ξεκίνησε για δύο λόγους:
Πρώτον, μεταξύ 1945 και 1980 οι κατώτεροι (οι θήτες της αθηναϊκής δημοκρατίας) μέσω του Εργατικού Κόμματος φάνηκε να κυριαρχούν. Το καθεστώς βρέθηκε σε δίλημμα· περαιτέρω κρατικοποιήσεις, εντονότερη είσοδος του κράτους στην οικονομία θα οδηγούσε στο σοσιαλιστικό υπόδειγμα, που είχε ως αναπόφευκτο θεωρήσει ο Σουμπέτερ (1942). Η διατήρηση του κράτους πρόνοιας επιβάρυνε τα ενδιάμεσα και ανώτερα στρώματα της μεσαίας τάξης (ο υψηλός φορολογικός συντελεστής στη Βρετανία, στη Σουηδία και αλλού ήταν πάνω από το 60% ή 70%).
Τα στρώματα αυτά, εκμεταλλευόμενα τη δυσαρέσκεια τμήματος της μικροαστικής τάξης, ανέβασαν στην εξουσία τη Θάτσερ στη Βρετανία, τον Ρέιγκαν στις ΗΠΑ. Μια σειρά παραγόντων (πετρέλαιο στη Βόρεια Θάλασσα, πόλεμος στα Φώκλαντ κ.λπ.) διατήρησαν το θατσερικό υπόδειγμα. Ο «πόλεμος των άστρων» και η υπερθέρμανση της οικονομίας τον Ρέιγκαν. Εξαιτίας της κατάρρευσης του σοσιαλιστικού στρατοπέδου μετά το 1990 διατηρήθηκε εν ζωή το πείραμα αυτό (του άκρατου φιλελευθερισμού). Η κοινωνία των δύο τρίτων, αφού η κατώτερη μεταξύ 20% – 30% επιβίωνε σε καθεστώς φτώχειας, κατέστη αποδεκτή.
Ο δεύτερος παράγων, όμως, είχε διαρκέστερα αποτελέσματα και είναι ουσιωδέστερος.
Αποδίδεται στον Λένιν η φράση ότι ο καπιταλιστής, τυφλωμένος από την επιδίωξη του κέρδους, θα πουλούσε και το σχοινί για να τον κρεμάσουν. Οι επιχειρήσεις της Δύσης στράφηκαν στον Τρίτο Κόσμο σαν ένα είδος Ελντοράντο. Οι σχεδόν ανύπαρκτες εργασιακές σχέσεις, οι γλίσχροι μισθοί, η σοβαρή έλλειψη φορολογικών ελέγχων απετέλεσαν κίνητρα για τη μεταφορά κεφαλαίου από τις ανεπτυγμένες στις ολιγότερο.
Όμως, όπως θα έπρεπε να αναμένεται, η μεταφορά πόρων, τεχνογνωσίας ενίσχυσε τις φτωχές περιοχές· περισσότερο μάλιστα συγκεκριμένα καθεστώτα (Κίνα, Ινδοκίνα κ.λπ.), ενώ άλλα κράτη, όπως αυτά του ΟΠΕΚ, αντιλαμβανόμενα τη δυνατότητα απόκτησης οικονομικής ισχύος μέσω του πετρελαίου, κατάφεραν να αποκτήσουν αμύθητες προσόδους. Το χαμηλό κόστος παραγωγής των αναπτυσσομένων υποκαθιστά διαρκώς τα προϊόντα των πλουσίων χωρών, με συνέπεια όχι μόνον να τα απομακρύνουν από τη διεθνή αγορά αλλά να διεισδύουν και στο εσωτερικό των πλουσίων. Συνεκτιμώντας τη γήρανση του πληθυσμού και την εκτόξευση του δικαιωματισμού στη Δύση πολλαπλασιάστηκαν οι δαπάνες λειτουργίας του κράτους πρόνοιας, το οποίο στηριζόταν, όπως σημειώθηκε, στα μεσαία και ανώτερα εισοδηματικά κλιμάκια. Αυτό ως εκ τούτου, λόγω μείωσης των φορολογικών συντελεστών, άρχισε να καταρρέει.
5. Η περίπτωση των ΗΠΑ
Με βάση τα ανωτέρω κατά ένα μεγάλο μέρος η συζήτηση που επικεντρώνεται στο πρόσωπο Τραμπ είναι έωλη και ατελέσφορη.
Όσο καιρό η Δύση διέθετε το μονοπώλιο στην τεχνολογία, μπορούσε μέσω του διεθνούς εμπορίου και της στρατιωτικής ισχύος να απομυζά τον υπόλοιπο κόσμο. Από το 2000 και ύστερα οι ΗΠΑ έπεσαν θύμα των μεθόδων τους (όπως η αρχαία Αθήνα μετά τα Μηδικά). Μέρος της βιομηχανίας της μεταφέρεται σε πλέον προσοδοφόρα εδάφη, ενώ λόγω του άκρατου φιλελευθερισμού διευρύνεται ο αριθμός των πτωχών, με συνέπεια την υφέρπουσα κοινωνική έκρηξη.
Για παράδειγμα ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού αδυνατεί να παρακολουθήσει τα μαθήματα των ακριβών ιδιωτικών πανεπιστημίων, φοιτώντας σε υποχρηματοδοτούμενα μέτρια ή ανεπαρκή δημόσια πανεπιστήμια. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν ότι οι αποκλίσεις των μισθών μεταξύ αποφοίτων δευτεροβάθμιας και πανεπιστημιακής εκπαίδευσης συρρικνώνονται, ένα τμήμα του πληθυσμού δεν σπουδάζει στα τριτοβάθμια ιδρύματα.
Ένας αέρας βάλτου πλανάται σε μεγάλο τμήμα της χώρας, αφού επεκτείνεται ο κοινωνικός δυαδισμός. Η δυαδική οικονομία αναδύθηκε έντονα περί το 1950 στα ολιγότερα ανεπτυγμένα εδάφη και περιελάμβανε έναν σύγχρονο τομέα, εντάσεως κεφαλαίου, που προσιδίαζε με αυτόν της Δύσης (ακολουθώντας σύγχρονες μεθόδους παραγωγής) και έναν παραδοσιακό (αγροτικός, εμπόριο κ.λπ.), που λειτουργούσε με τις πατροπαράδοτες μεθόδους.
Πενήντα χρόνια έπειτα εμφανίζεται κάτι ανάλογο στη Δύση και δη στις ΗΠΑ. Ο πλούσιος χρηματοπιστωτικός ή τεχνολογικός τομέας των ανατολικών ή δυτικών ακτών αποκλίνει διαρκώς από την καθυστέρηση των μικρών και μεσαίων γεωργικών και κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων της ενδοχώρας. Οι χαμηλοί μισθοί της εργατικής τάξης, που αντιμετωπίζουν τον ανταγωνισμό των μεταναστών από τη Λατινική Αμερική, ο οποίος λειτουργεί ως βιομηχανικός εφεδρικός στρατός, η έλλειψη εξισορροπητικού μηχανισμού εντός της ίδιας της χώρας δημιουργούν έντονη αμφισβήτηση.
Η ιδεολογική αγκύλωση και η κοντόφθαλμη οικονομική αντιμετώπιση (λόγω της επικράτησης του laissez faire, laissez passer) των πολιτικών δυνάμεων, οι οποίες ωφελούνται από την κατάσταση αυτή, απομακρύνει λύσεις του προβλήματος τόσο της εργατικής τάξης όσο και των μικροεπιχειρηματιών (δηλαδή των κατώτερων και του χαμηλότερου τμήματος της μεσαίας τάξης). Η αντίδραση αυτών των στρωμάτων τα καθιστά απεχθή από τα ανώτερα στρώματα της μεσαίας τάξης και φυσικά την καθεστηκυία. Πολλοί φαίνεται να εκπλήττονται (όπως προκύπτει από τη συζήτηση στις ΗΠΑ και αλλού), ενώ σε ένα άλλο μέρος των εχόντων καθίστανται εκ νέου δημοφιλείς οι απόψεις των ολιγαρχικών.
Επανέρχονται, λοιπόν, τα ερωτήματα του Πλάτωνος, του Αριστοτέλους και των συντηρητικών Αθηναίων: Είναι δυνατόν η μάζα να κρίνει σωστά; Και χωρίς να εξετάζουν τα αίτια δημιουργείται σε μεγάλη μερίδα απαξίωση για τους λευκούς αποφοίτους λυκείου, που δεν αντιλαμβάνονται τη «μεγάλη εικόνα».
6. Η περίπτωση Τραμπ
Έτσι ο Τραμπ, ως κλασικός δημεγέρτης, εκμεταλλεύτηκε το κλίμα μιας κοινωνίας που «ζέχνει». Παρουσιάζεται το απρόσμενο: Ένας δισεκατομμυριούχος να υποστηρίζεται από το μεγαλύτερο μέρος των πτωχών. Όπως οι παλαιοί δημαγωγοί, μπορεί να οδηγήσει σε καταστροφικές ατραπούς.
Για τη σαρωτική του νίκη διατείνονται οι περισσότεροι, που ανεκδοτολογούν ασυστόλως, ότι θα όφειλαν οι Δημοκρατικοί να ρίξουν το βάρος της προεκλογικής εκστρατείας τους στην οικονομία με το γελοίο ρητό: Η οικονομία είναι, ανόητε. Άλλοι ότι ο νυν Πρόεδρος άργησε να αποσυρθεί κ.λπ. Τους διαφεύγει το γεγονός ότι η φτωχοποίηση μεγάλου τμήματος του αμερικανικού λαού δεν υπήρξε τυχαία, αλλά μακρόχρονη, ως αποτέλεσμα του ανόθευτου φιλελευθερισμού, που ενστερνίζεται το πολιτικό σύστημα (Δημοκρατικοί και Ρεπουμπλικανοί). Τούτο οδήγησε σε μια στενωπό, δημιουργώντας συνθήκες τέτοιες, ώστε ένας ακραίος, όπως ο Κλέων και οι άλλοι της Αρχαιότητος, να επικρατήσει εύκολα. Όπως είχε σημειωθεί σε άλλη περίπτωση1 ο Λε Μπον υπεστήριζε:
«Οι μέθοδοι των δημαγωγών είναι τρεις: η βεβαίωση, η επανάληψη, η μετάδοση. (…) Ο Ναπολέων έλεγε πως μόνο μια σοβαρή μορφή ρητορικής υπάρχει: η επανάληψη. Το βεβαιωμένο πράγμα καταλήγει με την επανάληψη να καθιερωθεί στα πνεύματα σαν μια αποδεδειγμένη αλήθεια».2
Μόνο πρόσφατα ορισμένοι ενέσκηψαν σοβαρά στη ρητορική Τραμπ. Σε όλους τους λόγους χρησιμοποιεί τις ίδιες λέξεις (ένα περιορισμένο λεξιλόγιο), τις οποίες φορτίζει καθιστώντας την αντίπαλη άποψη ως το πνεύμα της ανισότητος, της διαφθοράς. Ο ίδιος το 2020 υπέστη τράνταγμα από την ήττα, παρότι ξεπέρασε κάθε μέχρι τότε Ρεπουμπλικανό υποψήφιο σε αριθμό ψήφων. Όντας πεπεισμένος για το μεσσιανικό του κήρυγμα, του φαινόταν αδιανόητο να μην εξέλθει νικητής, εξ ου και οι καταγγελίες του περί νοθείας. Χρησιμοποίησε, επομένως, κάθε μέσον υποθάλποντας τους φανατικούς οπαδούς του να εισβάλουν στο Καπιτώλιο και όχι μόνο· εκφόβισε βουλευτές, δικαστές, κυβερνήτες.
Το σημαντικότερο είναι ότι, ενώ το μέγιστο μέρος των Ρεπουμπλικανών είναι της αυτής περίπου αντίληψης με τους Δημοκρατικούς (ελάχιστες είναι οι ουσιώδεις διαφορές), ο δημαγωγός, θέτοντας ως άμεσο στόχο τους αντιπάλους, πολεμώντας μέχρι εσχάτων, υποχρέωσε τόσο αφανώς όσο και εμφανώς το κόμμα του να συνταχθεί πίσω από τις απόψεις του. Εάν δεν υπήρχε αυτός, δύσκολα θα προτείνετο κάτι αντίστοιχο από άλλον υποψήφιο του συγκεκριμένου κόμματος.
Η πολιτική αυτή είναι του Τραμπ και λιγότερο των Ρεπουμπλικανών. Όσοι από το κόμμα τολμούν να εναντιωθούν αντιμετωπίζονται από τον όχλο ως προδότες. Υπ’ αυτήν την έννοια ο Τραμπ καθοδηγεί τις εξελίξεις. Ελάχιστες είναι οι περιπτώσεις στην αμερικανική κυρίως και λιγότερο στην ευρωπαϊκή ιστορία στις οποίες ένας πολιτικός να καθίσταται ηγέτης με την κλασική έννοια του όρου, δηλαδή να ρυμουλκεί ολόκληρο κόμμα και να διευρύνει την αποδοχή του σε πολύ μεγαλύτερο πλήθος από αυτό που το αποτελεί. Δηλαδή να διεισδύει σε ψηφοφόρους του αντίπαλου κόμματος.
Ο δημεγέρτης θα δημιουργήσει αναστάτωση στο παγκόσμιο γίγνεσθαι. Δεν πρόκειται να επιλύσει τα προβλήματα, αφού η λύση τους απαιτεί δομική αντιμετώπιση, τουτέστιν την ανάδυση ενός νέου παραδείγματος από αυτό του άκρατου φιλελευθερισμού.
Η επιβολή δασμολογίου αποτελεί βραχυχρόνιο και ίσως αποδεχθεί μεσοχρόνιο μέτρο. Σε καμμιά περίπτωση μακροχρόνιο. Ο εμπορικός πόλεμος, εάν δεν εξελιχθεί σε θερμή σύγκρουση, δεν πρόκειται να βγάλει τις ΗΠΑ νικήτρια χώρα, όταν θα έχει απέναντί της τον υπόλοιπο κόσμο. Τα καραβάνια των μεταναστών πιθανότατα θα σταματήσουν και ίσως να συγκρατήσει τις τιμές με πιέσεις στις επιχειρήσεις. Συνεπώς μια κάποια βελτίωση των κατώτερων είναι αναμενόμενο να επέλθει. Μακροχρόνια, όμως, δεν δύναται η ατομική βούληση να επιβληθεί στους μηχανισμούς της αγοράς, όταν αυτοί παραμένουν λόγω συστήματος ανεξέλεγκτοι. Σημαντική προσπάθεια ποδηγέτησης των ολιγοπωλίων για αυξήσεις μισθών κ.λπ. θα τον φέρει αντιμέτωπο με το κεφάλαιο, με απόρροια να κατατροπωθεί ό Τραμπ ή να αλλάξει πορεία ο επόμενος, προσαρμοζόμενος στο καθεστώς.
Παραπομπές
1. Παπαηλίας Θ. (2014) «Οικονομία και Κοινωνία», Αθήνα: Κριτική, σελ. 279
2. Λε Μπον Γ. «Η ψυχολογία των όχλων», Αθήνα: Μαρή, σελ. 104,105
Διαβάστε επίσης
Δεκάδες νεκροί σε αεροπορικές επιδρομές του Ισραήλ σε Συρία, Λίβανο και Λωρίδα της Γάζας
