Πριν την έναρξη της γενοκτονίας τον Οκτώβρη του 2023, ο Παλαιστινιακός λαός ήταν ήδη εξουθενωμένος από τη συνεχιζόμενη ρατσιστική βιοπολιτική της Ισραηλινής εποικιστικής αποικιοκρατίας. Μέρος αυτής της βιοπολιτικής αποσκοπούσε στο συστηματικό σακάτεμα του σώματος και της ψυχής των Παλαιστινίων καθώς και στην καταστροφή των υποδομών και των πόρων που είναι απαραίτητοι για τη διατήρηση και τη φροντίδα τους.  

του Θανάση Κουτσοκλένη, Αναπληρωτής Καθηγητής, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης (akoutsok@eled.duth.gr)

Το σακάτεμα του σώματος

Το 2022, ο αριθμός των νοικοκυριών με τουλάχιστον ένα ανάπηρο μέλος υπολογίστηκε στο 21%[1]. Ο πολύ μεγάλος αυτός αριθμός φυσικά δεν προέκυψε τυχαία. Η σκόπιμη πρόκληση σωματικών βλαβών στους Παλαιστινίους συστηματοποιήθηκε και επισημοποιήθηκε ως τακτική κατά τη διάρκεια της πρώτης Ιντιφάντα που ξέσπασε τον Δεκέμβριο του 1987 και κράτησε μέχρι τον Αύγουστο του 1993. Υπό τις διαταγές του τότε υπουργού Άμυνας του Ισραήλ και μετέπειτα πρωθυπουργού, Γιτζάκ Ράμπιν, οι αξιωματικοί του ισραηλινού στρατού είχαν εντολή να σπάνε τα οστά των Παλαιστινίων διαδηλωτών [2]. Επίσης, ο Ράμπιν εισήγαγε τη χρήση πλαστικών σφαιρών αποσκοπώντας στο να αυξηθεί ο αριθμός των τραυματιών μεταξύ των διαδηλωτών αλλά όχι ο αριθμός των νεκρών [3]. Η πολιτική αυτή οδήγησε σε απότομη αύξηση των τραυματισμών, καθώς συνδυάστηκε με την επέκταση της εξουσιοδότησης για «άνοιγμα πυρός» ως γενικότερο μέσο αποτροπής [4]. Στη δεύτερη Ιντιφάντα (Σεπτέμβριος του 2000 – Φεβρουάριος 2005), η σαδιστική κληρονομιά του Ράμπιν εξελίχθηκε και πλέον οι Ισραηλινοί στόχευαν στα γόνατα και τα πόδια των νέων Παλαιστινίων ώστε να τους αποκόψουν από τις καθημερινές δραστηριότητες και να αποδυναμώσουν την πολιτική τους δράση [5]. Σύμφωνα με την Ισραηλινή γλωσσολόγο Tanya Reinhart, οι Ισραηλινοί στρατιώτες δεν κατέβαλλαν προσπάθεια να αποκρύψουν αυτό που έκαναν, όπως προκύπτει από την ανάλυση που έκανε η ίδια σε συνεντεύξεις τους στη Jerusalem Post [6]. Η πολιτική αυτή συνδυάστηκε με τη χρήση σφαιρών τύπου dumdum οι οποίες έχουν απαγορευτεί επειδή προκαλούν «περιττό τραυματισμό ή περιττό πόνο» [7].

Η συστηματική επιχείρηση ακρωτηριασμού των Παλαιστινίων συνεχίστηκε και τα επόμενα χρόνια. Για παράδειγμα, στη Μεγάλη Πορεία της Επιστροφής που έλαβε χώρα το 2018 οι Ισραηλινοί προκάλεσαν τουλάχιστον 5972 επιβεβαιωμένους τραυματισμούς, 493 εκ των οποίων αφορούσαν τα άνω άκρα και 4903 τα κάτω άκρα [8]. Από αυτές τις επιθέσεις, 940 παιδιά απέκτησαν μόνιμες βλάβες [9]. Περίπου 21 άτομα έμειναν παράλυτα λόγω τραυματισμών στη σπονδυλική στήλη και εννέα άτομα υπέστησαν μόνιμη απώλεια όρασης. Στις 31 Δεκεμβρίου του 2018, 122 διαδηλωτές είχαν υποβληθεί σε ακρωτηριασμούς, συμπεριλαμβανομένων 20 παιδιών. Από τους ακρωτηριασμούς αυτούς οι 98 αφορούσαν τα κάτω άκρα [10]. Υπάρχουν, βέβαια, κι άλλοι, πιο έμμεσοι τρόποι με τους οποίους το Ισραήλ σακατεύει τους Παλαιστινίους. Ο αριθμός των ατόμων που διαγιγνώσκονταν με αυτισμό πριν τον Οκτώβριο του 2023 είχε αυξηθεί, γεγονός που πιστεύεται ότι σχετίζεται με την έκθεση των Παλαιστινίων σε βομβαρδισμούς με λευκό φώσφορο κατά τη διάρκεια των επιθέσεων του Ισραήλ στη Γάζα στα τέλη του 2008 [11]. Πρόσφατη ερευνητικές ανασκοπήσεις δείχνουν ότι ο απορρυθμισμένος μεταβολισμός των φωσφορικών αλάτων συνδέεται αιτιολογικά τόσο με τη διαταραχή του φάσματος του αυτισμού όσο και με παθήσεις που σχετίζονται με αυτή, όπως η επιληψία, η οζώδης σκλήρυνση και ο διαβήτης [12].

Το σακάτεμα της ψυχής

Η συνειδητοποίηση ότι οι πολιτικοί παράγοντες που καθορίζουν την υγεία και την ευημερία μπορούν να οδηγήσουν άμεσα σε θάνατο, τραυματισμό και ασθένεια δεν πρέπει να αποκρύπτει το γεγονός ότι αυτοί οδηγούν επίσης σε ψυχικό πόνο ή εσωτερικές πληγές όπως τις ονομάζει η Rita Giacaman, Καθηγήτρια Δημόσιας Υγείας του Birzeit University, οι οποίες με τη σειρά τους μπορούν να οδηγήσουν δευτερογενώς σε κακή υγεία, ασθένεια, ακόμα και σε θάνατο [13]. Για τρεις γενιές τουλάχιστον, οι Παλαιστίνιοι βιώνουν τις φυσικές και κοινωνικές συνέπειες της ισραηλινής κατοχής όπως είναι η εκτεταμένη πολιτική φυλάκιση, οι αυξανόμενοι περιορισμοί στην κινητικότητα συμπεριλαμβανομένου φυσικά και του πλήρους αποκλεισμού της Λωρίδας της Γάζας από το 2007, η υψηλή και συνεχώς αυξανόμενη ανεργία, η ανεπάρκεια πόρων, η περιορισμένη και συνεχώς μειούμενη πρόσβαση σε επαρκή υγειονομική περίθαλψη και πόσιμο νερό [14].

Πριν τον Οκτώβρη του 2023, υπολογίστηκε ότι 485.000 άνθρωποι στη Γάζα υπέφεραν από οξεία ψυχική δυσφορία [15]. Είναι τέτοιος ο ψυχικός πόνος των Παλαιστινίων που οι σύγχρονες ψυχολογικές έννοιες που προέρχονται κυρίως από τη Δύση δεν μπορούν να τον περιγράψουν. Σχετική μελέτη έδειξε ότι σε αντίθεση με τα συμπτώματα που συνήθως μετρούνται και αξιολογούνται στην κατάθλιψη και τη μετατραυματική διαταραχή, οι Παλαιστίνιοι αναφέρθηκαν σε έναν πιο υπαρξιακό ψυχικό πόνο όταν περιέγραφαν το πολιτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο ζούσαν: ένιωθαν ότι το πνεύμα, το ηθικό ή ακόμη και το μέλλον τους είχε σπάσει ή καταστραφεί, καθώς και ότι έχουν εξαντληθεί συναισθηματικά και ψυχικά [16]. 

Η καταστροφή των υποδομών

Η επίθεση στις υποδομές υποστήριξης και διατήρησης της ζωής αποτελεί ουσιαστικό, ακόμη και κεντρικό στοιχείο της ισραηλινής βιοπολιτικής. Παραδείγματα αυτής της επίθεσης είναι η ίδια η ύπαρξη των σημείων ελέγχου (checkpoints), των διαιρεμένων δρόμων, των παράνομων εποικιστικών οικισμών που παρεμποδίζουν και κατακερματίζουν τη διέλευση των Παλαιστινίων, της αδυναμίας επισκευής του ιατρικού εξοπλισμού, της έλλειψης ιατρικών και φαρμακευτικών προμηθειών, της υποβάθμισης των ιατρικών υποδομών, της έλλειψης πόσιμου νερού εξαιτίας των Ισραηλινών  επιθέσεων, της έλλειψης εξειδικευμένου προσωπικού εξαιτίας της διαχρονικής στοχοποίησης και φόνευσής του από το Ισραήλ κ.ά. Ένα πιο συγκεκριμένο παράδειγμα είναι το εξής: ο αποκλεισμός των εμπορευμάτων στη Γάζα προκαλούσε τεράστια προβλήματα στο σύστημα υγείας περιορίζοντας για παράδειγμα την είσοδο εξοπλισμού επικοινωνιών, ακτινολογικών μηχανημάτων, φιαλών οξυγόνου και πολλών άλλων ειδών που δυνητικά θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για στρατιωτικούς σκοπούς [17].

Η χρόνια έλλειψη κρίσιμων φαρμάκων και ιατρικού εξοπλισμού δημιουργεί εξάρτηση από το ισραηλινό σύστημα υγείας στο οποίο όμως δεν μπορεί να έχει πρόσβαση κανείς Παλαιστίνιος χωρίς ειδική άδεια. Ενδεικτικά, το 2022, το 33% των αδειών που υποβλήθηκαν και αφορούσαν ασθενείς από τη Γάζα δεν εγκρίθηκαν έγκαιρα με ολέθρια πολλές φορές αποτελέσματα. 

Μετά την έναρξη της Γενοκτονίας

Το Ισραήλ περιφρονεί σκόπιμα και επιδεικτικά το Διεθνές Δίκαιο καθ’ όλη τη διάρκεια της επίθεσής του στη Γάζα. Συνεχίζει να αθετεί την υπόσχεσή του να διασφαλίσει τα δικαιώματα των αναπήρων της Γάζας ως υπογράφον τη Σύμβαση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών για τα «Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία» (Convention on the Rights of Persons with Disabilities), το άρθρο 11 της οποίας ορίζει ότι: «Τα συμβαλλόμενα κράτη λαμβάνουν, σύμφωνα με τις υποχρεώσεις τους βάσει του διεθνούς δικαίου, συμπεριλαμβανομένου του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου και του διεθνούς δικαίου για τα ανθρώπινα δικαιώματα, όλα τα απαραίτητα μέτρα για να διασφαλίσουν την προστασία και ασφάλεια των ατόμων με αναπηρία σε καταστάσεις κινδύνου, περιλαμβανομένων των καταστάσεων ένοπλων συγκρούσεων, ανθρωπιστικών κρίσεων και φυσικών καταστροφών» [18].

Επιπλέον, κατά παράβαση του ψηφίσματος 2475 του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ [19], το οποίο προβλέπει την προστασία των αναπήρων σε ζώνες ένοπλων συγκρούσεων, η λεγόμενη «συλλογική Δύση» συνεχίζει να παρέχει συστηματική και πολυδιάστατη υποστήριξη στο Ισραήλ. 

Δυσχέρεια στις μετακινήσεις

Οι ανάπηροι στη Γάζα βιώνουν ακραίο άγχος καθώς βρίσκονται σε μια συνεχή αναμονή θανάτου· αναμένουν ότι θα είναι οι επόμενοι που θα σκοτωθούν λόγω των περιορισμών που αντιμετωπίζουν στο να διαφύγουν και να συμμετάσχουν στις πρώτες ή ακόμα και στις επόμενες εκκενώσεις. Η εκτεταμένη καταστροφή κατοικιών και πολιτικών υποδομών, καθώς και τα συντρίμμια που προέκυψαν από τους βομβαρδισμούς και τις ανατινάξεις κτιρίων, περιορίζουν τη δυνατότητα μετακίνησης που είναι απαραίτητη για τη διαφυγή, την εκκένωση και την αναζήτηση καταφυγίου [20].

Επίσης, η Γάζα βρίσκεται σε πλήρες μπλακάουτ ήδη από τις 11 Οκτωβρίου του 2023 εξαιτίας της πολιορκίας και της διακοπής της παροχής ρεύματος, σε συνδυασμό με την εξάντληση των αποθεμάτων καυσίμων του μοναδικού εργοστασίου παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας [21]. Οι τρέχουσες συνθήκες περιορίζουν τους ανάπηρους από το να έχουν πρόσβαση σε κρίσιμες πληροφορίες, οι οποίες θα μπορούσαν να τους βοηθήσουν να προσδιορίσουν την τοποθεσία, τον χρόνο και τη μέθοδο διαφυγής προς ασφαλές καταφύγιο [22]. Ο ισραηλινός στρατός στις περιπτώσεις που προειδοποιεί πριν εξαπολύσει επιδρομές σε κτίρια αμάχων συχνά το κάνει μόλις λίγα λεπτά πριν, χρόνος ανεπαρκής για να διαφύγουν άτομα με περιορισμένη κινητικότητα [23]. Επιπλέον, ανάλογα με το είδος της βλάβης, οι ανάπηροι στη Γάζα μπορεί να μην βλέπουν, να μην ακούν, να μην γνωρίζουν ή να μην κατανοούν τι συμβαίνει και πού να πάνε για να έχουν πρόσβαση σε καταφύγια και ανθρωπιστική βοήθεια [24]. Οι ανάπηροι διατρέχουν σοβαρό κίνδυνο να χωριστούν από τις οικογένειές τους, καθώς συχνά δεν έχουν τη δυνατότητα να διαφύγουν. Ο χωρισμός από την οικογένειά τους ή η απώλεια αυτής τους εκθέτει σε ακραίο κίνδυνο, καθώς πολλοί δεν μπορούν να μετακινηθούν και παραμένουν αβοήθητοι χωρίς καμία υποστήριξη [25]. Υπάρχουν μαρτυρίες ότι ορισμένοι ανάπηροι αποφάσισαν να μείνουν πίσω για να διευκολύνουν τη φυγή των μελών της οικογένειάς τους [26, 27, 28].

Η γενικευμένη έλλειψη βοηθητικών μέσων στη Γάζα (π.χ. αναπηρικά αμαξίδια, πατερίτσες, πρόσθετα μέλη, ακουστικά βαρηκοΐας κ.ά.), ως αποτέλεσμα κυρίως των περιορισμών που συνδέονται με τον 17ετή αποκλεισμό της Γάζας από το Ισραήλ, επηρεάζει την ικανότητα των ανθρώπων να διαφύγουν. Στις περιπτώσεις αναπήρων που καταφέρνουν να φτάσουν σε καταφύγια συχνά προκύπτουν σοβαρά προβλήματα με την προσβασιμότητα. Σε πολλά καταφύγια οι τουαλέτες είτε δεν είναι προσβάσιμες σε αμαξίδια ή η χρήση τους απαιτεί βαθύ κάθισμα [29]. Υπάρχουν μαρτυρίες για ανάπηρους που μείωσαν την ποσότητα λήψης τροφής για να μην χρειάζεται να χρησιμοποιούν συχνά τουαλέτα [30]. 

Στέρηση ιατρικής και φαρμακευτικής περίθαλψης

Τα νοσοκομεία στοχοποιήθηκαν από τις πρώτες μέρες των γενοκτονικών επιχειρήσεων από τον ισραηλινό στρατό με πρόσχημα ότι χρησιμοποιούνταν ως βάσεις διοίκησης και ελέγχου από τη Χαμάς [31]. Το Ισραήλ  διατάζει εκκενώσεις νοσοκομείων, επιτίθεται στα νοσοκομεία, τα πολιορκεί και εισβάλλει σε αυτά [32].  Σύμφωνα με πρόσφατες αναφορές, από τις αρχές Νοεμβρίου του 2024 κανένα από τα 36 νοσοκομεία της Γάζας δεν είναι πλήρως λειτουργικό [33]. Όσα νοσοκομεία συνεχίζουν να λειτουργούν αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα λόγω της έλλειψης προσωπικού: όπως αναφέρει ο Mustafa Barghouti, Γενικός Γραμματέας της Παλαιστινιακής Εθνικής Πρωτοβουλίας, μέχρι τον Σεπτέμβριο του 2024 είχαν σκοτωθεί περισσότεροι από 880 γιατροί, νοσηλευτές, οδηγοί ασθενοφόρων και άλλοι επαγγελματίες υγείας ενώ τουλάχιστον 200 επαγγελματίες υγείας συνελήφθησαν και βασανίστηκαν, μερικές φορές μέχρι θανάτου [34, 35, 36].

Επιπλέον, η λειτουργία των νοσοκομείων παρακωλύεται από την έλλειψη καυσίμων, τροφίμων και φαρμάκων, από τις ζημιές στις υποδομές τους και από την αθρόα εισροή τραυματιών [37, 38]. Οι τραυματίες κινδυνεύουν να αποκτήσουν μακροχρόνιες βλάβες καθώς δεν λαμβάνουν την άμεση φροντίδα, η οποία είναι ζωτικής σημασίας για την πρόληψη των επιπλοκών και της μακροχρόνιας εξασθένησης. Οι συνθήκες που επικρατούν στα νοσοκομεία έχουν ως αποτέλεσμα την καταφυγή σε ακρωτηριασμούς για να αποτραπούν περαιτέρω μολύνσεις από τα τραύματα. Ήδη από τον Ιανουάριο του 2024, τουλάχιστον 1.000 παιδιά στη Γάζα έχουν χάσει ένα άκρο και πολλά έχουν υποβληθεί σε χειρουργικές επεμβάσεις χωρίς να έχουν λάβει αναισθησία [39]. Η έλλειψη ηλεκτρικού ρεύματος στερεί από άτομα με βλάβες όπως η τετραπληγία και η μυϊκή δυστροφία την πρόσβαση στη λειτουργία αναπνευστικών συσκευών, κλινικών στρωμάτων αέρα και συσκευών άλεσης τροφίμων που είναι απαραίτητα για τη διαβίωσή τους [40].

Ο ισραηλινός στρατός, πέρα από την καταστροφή των νοσοκομείων, έχει καταστρέψει και αποθήκες φαρμάκων [41]. Η έλλειψη φαρμάκων ή η μη δυνατότητα πρόσβασης σε αυτά, αυξάνει τον κίνδυνο αποκλεισμού από κοινόχρηστους ασφαλείς χώρους, όπως τα καταφύγια, λόγω του στίγματος ή του φόβου για απρόβλεπτες συμπεριφορές. Η έλλειψη φαρμάκων επηρεάζει σημαντικά και όσους βρίσκονται σε αγωγή με ψυχοτρόπα και αντιεπιληπτικά φάρμακα [42]. Τα καταφύγια δεν διαθέτουν επαρκές νερό, αποχέτευση, στρώματα και ιατρικά κρεβάτια, με αποτέλεσμα την εμφάνιση ελκών, κατακλίσεων και άλλων επιπλοκών οι οποίες είναι δύσκολο να αντιμετωπιστούν σε μη αποστειρωμένα περιβάλλοντα. Αυτό επιδεινώνει τη καθημερινή δυσφορία που βιώνουν οι ανάπηροι, εντείνοντας την ανησυχία και τον φόβο τους για την προσωπική τους ασφάλεια [43, 44]. Τα λιμνάζοντα νερά που προκαλούνται από τις βροχοπτώσεις αυξάνουν τον κίνδυνο γαστρεντερικών λοιμώξεων για τους ανάπηρους Παλαιστίνιους, οι οποίοι συχνά -ανάλογα με το είδος της βλάβης ή της χρόνιας πάθησης- μπορεί να έχουν και ένα ήδη αρκετά εξασθενημένο ανοσοποιητικό σύστημα [45]. 

Στέρηση νερού και τροφής 

Ορισμένοι ανάπηροι αναγκάζονται να περπατούν αρκετά χιλιόμετρα κάθε μέρα ή να περιμένουν σε πολύ μεγάλες ουρές για λίγο νερό, το οποίο συχνά είναι ανεπαρκές σε ποσότητα [46]. Άλλοι αναγκάζονται να χρησιμοποιούν μολυσμένο νερό (ακόμα και υπόγεια ύδατα) κάτι που αυξάνει τον κίνδυνο να αρρωστήσουν από ασθένειες που μεταδίδονται με το νερό [47]. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας κατέγραψε ότι αναφέρθηκαν πάνω από 33.550 περιπτώσεις διάρροιας μόνο κατά τη διάρκεια του πρώτου μήνα της γενοκτονίας [48].

Τον Οκτώβριο του 2024 1,8 εκατομμύρια Παλαιστίνιοι στη Γάζα ζούσαν σε συνθήκες ακραίας πείνας [49] ενώ όσο γράφεται αυτό το κείμενο το Παγκόσμιο Πρόγραμμα Σίτισης (World Food Programme), το οποίο είναι παρακλάδι του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, προειδοποιεί ότι η Γάζα βρίσκεται στο χείλος γενικευμένου λοιμού [50, 51]. Οι ανάπηροι αδυνατούν να έχουν πρόσβαση σε τρόφιμα και άλλη βασική βοήθεια λόγω διαφόρων φυσικών, πληροφοριακών και θεσμικών εμποδίων, τα οποία τους θέτουν σε υψηλότερο κίνδυνο επισιτιστικής ανασφάλειας και υποσιτισμού. Όσοι έχουν λειτουργικούς περιορισμούς δεν μπορούν να περιμένουν επί ώρες στις ουρές στα σημεία διανομής τροφίμων, ενώ ορισμένοι δεν έχουν φροντιστές που να μπορούν να εξασφαλίσουν πρόσβαση σε τρόφιμα για λογαριασμό τους [52]. Όσοι διαμένουν σε επάνω ορόφους ή σε ψηλότερα σημεία αντιμετωπίζουν πρόσθετες δυσκολίες στη μετακίνησή τους για να έχουν πρόσβαση στα γεύματα. Το φαγητό δεν είναι πάντα κατάλληλο για ορισμένες παθήσεις. Επίσης, η έλλειψη ηλεκτρικού ρεύματος για τη λειτουργία συσκευών άλεσης τροφίμων δημιουργεί ένα συγκεκριμένο εμπόδιο για τα άτομα με προβλήματα κατάποσης [53].

Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Yazan Kafarneh, ενός 10χρονου αγοριού με εγκεφαλική παράλυση και δυσφαγία η οποία επιτάχυνε τον υποσιτισμό του, καθώς, παρά τις προσπάθειες των γονιών του να ανταλλάξουν ό,τι χρήματα και υπάρχοντα είχαν με μαλακές τροφές που μπορούσε να φάει, αυτές τελείωσαν σύντομα με αποτέλεσμα το παιδί να πεθάνει από την πείνα [54]. 

Υπάρχει μέλλον για τη ζωή στη Γάζα;

Η καταστροφή των υποδομών υγείας και η συστηματική θανάτωση των εργαζομένων στον τομέα της υγείας αλλά και επιστημόνων που υπηρετούν άλλα πεδία, η καταστροφή της γεωργίας και των υδάτινων πόρων, η καταστροφή των αστικών υποδομών, συμπεριλαμβανομένων των σχολείων και των δρόμων, η μαζική μόλυνση από τις τοξικές ουσίες που χρησιμοποιούνται στα όπλα του ισραηλινού στρατού (όπως ο λευκός φώσφορος [55]), οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα που παράγονται από τις πτήσεις των αεροσκαφών και των ελικοπτέρων, τις βόμβες, τα καύσιμα των στρατιωτικών οχημάτων κ.ά. και μέχρι σήμερα υπολογίζονται ότι ξεπερνούν το ετήσιο ανάλογο 26 χωρών [56], οι πάνω από 42 εκατομμύρια τόνοι συντριμμιών που έχουν έως τώρα δημιουργηθεί [57] είναι μόνο μερικά από τα στοιχεία που δείχνουν ότι ακόμα και στην περίπτωση που σταματήσει η γενοκτονία, η Γάζα θα είναι ένας τόπος αφιλόξενος όχι μόνο τους αναπήρους αλλά για οποιαδήποτε μορφή ζωής, ανθρώπινης και μη.

* Σημείωση: Το άρθρο αυτό γράφτηκε με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Ατόμων με Αναπηρία (3 Δεκεμβρίου) η οποία θεσπίστηκε από τα Ηνωμένα Έθνη το 1992.