«Ο Ύπνος της Λογικής» του Francisco Goya που εκτίθεται στην Εθνική Πινακοθήκη, πράγματι γεννά «τέρατα» – πάντα και παντού! Τρανή απόδειξη η προχθεσινή εισβολή του βουλευτή του κόμματος ΝΙΚΗ, Νίκου Παπαδόπουλου στην Πινακοθήκη, ο οποίος προκάλεσε φθορά σε έργα του Χριστόφορου Κατσαδιώτη, που θεώρησε «βλάσφημα».

Της Σοφίας Βερύκιου – Ιστορικός Τέχνης

Τα εν λόγω έργα εκτίθενται στην έκθεση η «Σαγήνη του Αλλόκοτου-Ενδιάμεσος χώρος», ένα θεματικό αφιέρωμα στην ελληνική τέχνη με έργα δέκα Ελλήνων καλλιτεχνών, σε επιμέλεια της Συραγώς Τσιάρα.

Εικόνισμα 17 o , 2021
Οξυγραφία, ραφή με κλωστή, μέταλλο, 42 x 36 εκ. Συλλογή Χριστόφορου Κατσαδιώτη

Η εν λόγω  έκθεση προτείνεται ότι βρίσκεται σε διάλογο με την πρώτη σειρά χαρακτικών του μεγάλου ρομαντικού ζωγράφου Francisco Goya (1746-1828) «Los Caprichos». Άξιο απορίας πώς ξέφυγαν τα σατιρικά αυτά χαρακτικά της λογοκρισίας και βιαιότητας του βουλευτή. Μάλλον δεν θα τα πήρε είδηση. Δεδομένης ακόμη της φλέγουσας επικαιρότητας, οι εκθέσεις αυτές προσφέρονται τώρα παρά ποτέ για να παρακολουθήσουμε πώς ο πολιτικός σκοταδισμός και αυτού του είδους οι επιθέσεις ξεσπούν, όταν «Ο Ύπνος της Λογικής γεννά τέρατα», αλλά και όταν η «Σαγήνη του Αλλόκοτου» βρίσκεται εκτεθειμένη απέναντι σε αυτά.

Ας ελπίσουμε ότι οι θεραπευτικές ιδιότητες που φέρει ή θα έπρεπε να φέρει στην ουσία της κάθε καλλιτεχνική έκθεση θα αποκαθιστούν πάντα το έργο εκείνο που σκανδαλίζει για την αλήθεια του. Το λογικό και παράλογο που διαχέεται στις αίθουσες της Πινακοθήκης μεταξύ του ενδιάμεσου χώρου και του υπόγειου ορόφου (-2), μας φέρνει κοντά στην τεράστια συλλογή χαρακτικών του Goya, η οποία ανήκει στο μουσείο από το 1962, αλλά και σε δικούς μας σύγχρονους καλλιτέχνες που επηρεάζονται από την λογική του σπουδαίου ζωγράφου για το γκροτέσκο. Είναι μία εικαστική πρόταση για το πώς διαχειρίζεται ο καλλιτέχνης την ουσία της λογικής μέσα στο παράλογο και αντίστροφα.

Ο Goya  «στο όνομα της Λογικής»

Los Caprichos, τα Καπρίτσια δηλαδή, όπως τιτλοφορείται η πρώτη σειρά χαρακτικών, που φιλοτέχνησε ο Goya το διάστημα μεταξύ 1797-98 αποτελείται συνολικά από 80 έργα και κυκλοφόρησε στην Μαδρίτη στις αρχές του 1799, όταν ο καλλιτέχνης ήταν ακόμη εν ζωή. Το πορτφόλιο αφορά, όπως διατυπώνει ο ίδιος σε σχετική διαφήμιση «παράλογα θέματα τα οποία εφηύρε και χάραξε», με στόχο να παρουσιάσει «την πληθώρα από τις τρέλες και τα σφάλματα που συνηθίζονται σε κάθε κοινωνία». Φυσικά, αναφέρεται στην  ισπανική κοινωνία και την εμμονή που έτρεφε για τους Majos ήρωες, τους «αριστοκράτες» δηλαδή του «υποκόσμου» που συνέβαλαν καθοριστικά στην αναζωπύρωση του ισπανικού εθνικισμού, την μαγεία, την σεξουαλική ελευθεριότητα, την καταπίεση της Ιεράς Εξέτασης.

Ο Goya μπορεί να είναι ο ζωγράφος της ισπανικής αυλής, αλλά είναι και ο καλλιτέχνης εκείνος που από τα τέλη της δεκαετίας του 1790 στρέφει το ενδιαφέρον του στις ανθρώπινες δυστυχίες, την κοινωνική σάτιρα, και τον εσωτερικό στοχασμό. Τότε είναι που αρχίζει να αναζητά, όπως σημειώνει ο ιστορικός τέχνης David Blayney Brown, το βίαιο και αλλόκοτο της οπισθοδρομικής ισπανικής κοινωνίας «στο όνομα της Λογικής». Είναι Διαφωτιστής, ένθερμος υποστηρικτής της Λογικής, αλλά και βέβαιος για τις ψευδαισθήσεις που αυτή μπορεί να επιφέρει. Ταυτόχρονα, αν και ελιτιστής, είναι άνθρωπος ταπεινής καταγωγής που ξέρει να αναγνωρίζει την λαϊκή κουλτούρα, την πλούσια σε θρύλους για μάγισσες και τέρατα, αλλά πολύ περισσότερο τα εθνικιστικά αιτήματα που τότε εκδηλώνονταν γύρω από αυτήν.

Ο όρος Καπρίτσιο αναφέρεται σε ένα είδος τοπιογραφίας, το οποίο απεικονίζει χώρους που συντίθεται ως αποκύημα της σύμπτυξης φανταστικών στοιχείων με πραγματικές/ιστορικές σκηνές. Ο «ζωγράφος» Goya, όπως συστήνεται στο εξώφυλλο της σειράς, ανακαλύπτει τον τρόπο να πειραματιστεί με το είδος, εισβάλλοντας στο δημοκρατικό βασίλειο της χαρακτικής τέχνης. Με τις πρωτοποριακές για την εποχή τεχνικές της οξυγραφίας και της ακουαντίτας χαράσσει με σχολαστικότητα πάνω σε μεταλλικές πλάκες απροσδιόριστους χώρους, ιδιωτικούς και δημόσιους, κλειστούς και ανοικτούς, καθώς και χαρακτήρες αναγνωρίσιμους μεν, υπό την μορφή αλλόκοτων πλασμάτων δε, δαιμονικών, ταλαιπωρημένων, παραμορφωμένων και ζωόμορφων.   

Ό,τι ανεβαίνει κατεβαίνει και είναι απόλυτα πραγματικό

Παρότι ο Goya διατείνεται ότι τα Caprichos του αποτελούν μία σειρά από «όνειρα» (suenos), οι ομοιότητες σε πρόσωπα και χαρακτήρες καθιστούν το έργο απόλυτα πραγματικό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η 56^η πλάκα, η οποία τιτλοφορείται Άνοδος και Πτώση. Η εικονιζόμενη φιγούρα που σηκώνει στα χέρια του ο λάγνος σάτυρος δεν είναι άλλη από τον πολιτικό, τον σημαντικότερο υπουργό του Βασιλιά και εραστή της Βασίλισσας, τον Godoy. Παρά την συμπάθεια που έχει εκφράσει για αυτόν στο παρελθόν, ο Goya τώρα φαίνεται επικριτικός και καυστικός. Οι δύο φιγούρες στα αριστερά του χαρακτικού, που αποκαθηλωμένοι ρίπτονται στο κενό διατυπώνουν ρητά την διάθεση του καλλιτέχνη να αμφισβητήσει κάθε τι θέσφατο: ό,τι ανεβαίνει κατεβαίνει.

Σε αυτό το πνεύμα, η χαρακτική πλάκα λειτουργεί για τον Goya ως τόπος συνάντησης, όπου ο Godoy βρίσκεται με το σύμβολο της λαγνείας αλλά και την Βασίλισσα Μαρία-Λουΐζα σε ένα παράνομο ραντεβού υπό το κοροϊδευτικό βλέμμα δύο προξενητρών (Όμοιος Ομοίω, πλάκα 4). Είναι όμως και ο τόπος όπου ανώνυμοι συναντούν ανώνυμους, ανώνυμοι επώνυμους, νέοι συναντούν γέρους, κληρικοί το σκάνε από τα μοναστήρια, παιδιά παραμένουν ευάλωτα στα χέρια των επιμορφωτών τους, μαθητές και δάσκαλοι μεταμορφώνονται σε γαϊδάρους, δικαστές «ξεπουπουλιάζουν» φτωχές πόρνες, προξενήτρες δίνουν γιατροσόφια σε γυναίκες για να αποβάλλουν, γκροτέσκα πλάσματα κόβουν τα νύχια τους, αριστοκράτισσες καλλωπίζουν τα μαλλιά τους, η γενεαλογία της ματαιοδοξίας και η ματαιοδοξία της γενεαλογίας απασχολεί τους αριστοκράτες.

Μέχρι τον πάππο του, 1803
Οξυγραφία σε χαρτί, 21,5 x 15 εκ.

Ανεβάσματα και κατεβάσματα, 1803
Οξυγραφία σε χαρτί, 21,5 x 15 εκ.

«Ο ύπνος της Λογικής γεννά τέρατα»

Μεταξύ αυτών των συναντήσεων, ο αυτάρεσκος Goya της προσωπογραφίας του εξωφύλλου, ρίχνει τις άμυνες και τοποθετεί τον εαυτό του στην 43^η πλάκα του έργου, κάτω από την εμβληματική λεζάντα «Ο Ύπνος της Λογικής γεννά τέρατα». Εδώ τον βλέπουμε ευάλωτο, παραδομένο στον ύπνο και σε ό,τι εκείνος επιφέρει. Η παρατήρηση του Brown ότι η λέξη sueno φέρει διπλή σημασία, καθώς δηλώνει το όνειρο αλλά και τον ύπνο ταυτόχρονα, ίσως να μας βοηθά να φωτίσουμε την σκοτεινή φιγούρα του κουρνιασμένου καλλιτέχνη, υπό την έννοια ότι η λογική αν και μπορεί να επιφέρει ψευδαισθήσεις, είναι και εκείνη που αν μας εγκαταλείψει ενδέχεται να μας οδηγήσει στους μεγαλύτερους εφιάλτες μας.

Ίσως ακόμη ο Ύπνος της Λογικής να αποτελεί μία προσωπική έκφραση αγωνίας του καλλιτέχνη, o οποίος από το 1793 έχει αρχίσει να χάνει την δική του λογική, καθώς και την όρασή του. Εκείνο όμως που έχει πολύ μεγαλύτερη σημασία είναι να δούμε πώς ο Goya, ο μαιτρ της ελαιογραφίας, στράφηκε στην χαρακτική για να εκφράσει με απόλυτη διαύγεια την αμφιθυμία όχι μόνο του παραλόγου, αλλά και της λογικής που διατρέχει το σύνολο της κοινωνίας και τον καθέναν ξεχωριστά. Ο λεπτεπίλεπτος και σχολαστικός τρόπος με τον οποίο χειρίστηκε το καλλιτεχνικό μέσο, μέσα από την χρήση των φωτεινών και σκοτεινών τόνων του λευκού και του μαύρου, μας κάνει να αναρωτηθούμε κατά πόσο τα γκροτέσκα αυτά πλάσματα, του είναι ενίοτε συμπαθή μέσα στην ανθρωπινότητα και τρωτότητά τους.

Το γκροτέσκο στον Goya έχει την δική του λογική για αυτό και τα Caprichos του βρίθουν λογικής και παράνοιας σε αυστηρά ισόποσες αναλογίες. Στην πραγματικότητα, η σειρά αυτή αποδεικνύει την ικανότητα ενός ένθερμου υποστηρικτή της λογικής και του Διαφωτισμού να κινηθεί αναπάντεχα αριστοτεχνικά μεταξύ της δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας, εντείνοντας και ρευστοποιώντας με αμφιθυμία τα όρια μεταξύ του κόσμου και του εαυτού, του ονείρου και του εφιάλτη.

Ο ύπνος της λογικής γεννά τέρατα, 1803
Οξυγραφία σε χαρτί, 19,9 x 15 εκ. 

Έξω από τις προθήκες

Ο Goya συνοδεύει τις εικόνες του με καυστικές λεζάντες. Η χρήση τους μας προσκαλεί έντονα να δούμε πώς το έργο, που παραπέμπει σε εικονογραφικά εγκυκλοπαιδικά έργα του 16^ου αι., μπορεί να  προκαλέσει όχι μόνο τα οπτικά αλλά και κειμενικά όρια της θέασης. Με άλλα λόγια το αφηγηματικό περιεχόμενο των απεικονίσεων καθιστά τον θεατή αναγνώστη της εικόνας. Με αυτό δεν θέλω να υπονοήσω ότι τα 80 αυτά χαρακτικά προσφέρουν στον θεατή μία γραμμική αφήγηση γεγονότων. Το αντίθετο θα λέγαμε ότι συμβαίνει. Κάθε χαρακτικό μπορεί να σταθεί ανεξάρτητο, αλλά και να κουμπώσει με το άλλο, δημιουργώντας θα έλεγε κανείς μία τεράστια και απόλυτα σύγχρονη κοινωνική εγκυκλοπαίδεια γκροτέσκων στιγμών.

Υπό αυτό το πρίσμα αναρωτιέμαι, μήπως θα είχε αξία να παρακολουθήσουμε τα 80 αυτά χαρακτικά έξω από τις προθήκες της έκθεσης. Να τα δούμε όχι παρατεταγμένα, σε σειρά το ένα δίπλα στο άλλο, κατά μήκος ενός μακρόστενου και παραμελημένου διαδρόμου. Τόσο η διάταξη όσο και η χωροθέτηση θα λέγαμε ότι στριμώχνει τα Caprichos, αλλά και το βλέμμα του θεατή, ο οποίος προσπαθεί σε έναν αρκετά σκοτεινό χώρο να συνδυάσει την εικόνα με την λεζάντα. Ίσως θα ήταν ωραίο να δούμε αυτή την σειρά από «όνειρα», όπου το γκροτέσκο έχει την δική του λογική, σε μία ευρύχωρη αίθουσα, να αιωρείται ή να ορθώνεται πάνω σε διαφανείς πλαισιώσεις, δίνοντάς μας την ευκαιρία να περπατήσουμε γύρω από αυτήν, να σταθούμε εκεί που επιθυμούμε, να επιστρέψουμε στα σημεία εκείνα που θέλουμε να ξαναδούμε. Ίσως έτσι, τα χαρακτικά αυτά να αναδεικνύονταν ενεργότερα σε τόπους συνάντησης,  μέσα στους οποίους ένας ρομαντικός μας καλεί ακόμη και σήμερα να πάμε. Απλώς μία πρόταση.

Ο Goya σταμάτησε να είναι παρατηρητής του καιρού του, αρπάζοντας την ευκαιρία να τοποθετηθεί ανάμεσα στους σύγχρονούς του, στους άδικους και δίκαιους, στους καταπιεστές και καταπιεζόμενους. Σε κάθε περίπτωση, ο «Ύπνος της Λογικής» του «γεννά τέρατα», αλλά και η «Σαγήνη του Αλλόκοτου», που βρίσκεται πάνω από το κεφάλι του, στον ενδιάμεσο χώρο, φαίνεται ότι αναστατώνουν τα βλέμματά μας.

The post Εθνική Πινακοθήκη: H «Σαγήνη του Αλλόκοτου» του Γκόγια χτύπησε κατακούτελα τον βουλευτή της «Νίκης» appeared first on ieidiseis.gr.